دماسنج ( thermometer ) چیست:

ترمومتر ها ابزارآلاتی هستند كه جهت اندازه گيري دما و برخی مواقع به همراه سایر تجهیزات جهت کنترل دما مورد استفاده قرار می گيرند. دماسنج (ترمومتر) ها بر اساس خواص متفاوت كار می كنند به  هر كدام از اين خواص کمیت دماسنجی گفته می شود مهمترین کمیت های ترمومتریک  عبارتند از حجم يا ارتفاع يك مايع در دماسنج  معمولی که معروف ترین آنها ترمومتر جیوه ای موجود در منازل است، فشار يک گاز  خاص در حجم ثابت و يا حجم  گاز در فشار ثابت در دماسنج گازی، مقاومت الکتريکی سيم  استفاده شده در دماسنج مقاومتی، جريان الکتريکی در اتصال دو فلز ناهمگون به یکدیگر (در دماسنج  ترموكوپلی)،  مطابقت رنگ نور لامپ رشته ای در آذرسنج ها که به پیرو متر یا آذرسنج نیز معروفند و دیگر پارامتر های موثر در اندازه گیری دما

دماسنج معمولی (ترمومتر انبساطی expansion thermometer)

ترمومتر انبساطی که عموما به عنوان دماسنج جیوه ای mercury thermometer معمولی معروف است و عمدتا ترمومتر محیطی محسوب می شود از يك لوله باريك با  یک مخزن به شکل كروی يا استوانه ای تشکيل شده است كه درون آن با مايعی عمدتا از جنس جيوه يا الکل پر شده است.  این مایع که در اصطلاح به مايع  دماسنجی شناخته می شود در اثر گرما منبسط شده و سطح آن درون لوله مطابق با قانون انبساط سطحی مایعات بالا می رود.  در این دماسنج ها دیواره مخزن دماسنج را عمدتا بسيار نازک می سازند تا  به تبادل گرما بين مايع  با محيط بيرون کمک کند و  این تبادل به سرعت انجام گیرد. هر چه لوله دماسنج باريك تر، ضخامت ديواره مخزن آن نازک تر و حجم مخزن و مايع درون دماسنج بيشتر باشد، دماسنج دقيق تر خواهد بود.

ترمومتر گازي( دماسنج گازی gas thermometer ):

در اين نوع از دماسنج ها  مقداری گاز در مخزنی با حجم ثابت قرار دارد و فشار آن توسط يك فشارسنج به طور مداوم در حال اندازه گيری و كنترل است. با افزايش دمای گاز، به طور مستقیم  فشار آن نيز افزايش مي يابد. اگر اين دماسنج به طرز مناسبی درجه بندی شود، با اندازه گيری فشار در هر لحظه، می توان  مقدار دما را در آن لحظه بدست آورد.

دماسنج ترموکوپلی ( ترمومتر ترموکوپل thermocouple thermometer )

ترمومتر ترموکوپلی ( از خانواده ترمومتر تماسی) یا در اصطلاحی دیگر  ترمومتر جفت حرارتی دماسنجی است كه بر اساس  پديده ترموالکتريک ساخته شده است. براساس اين پديده، اگر دو سر دو  رشته سيم هادی نازک غير هم گون (به عنوان مثال مس و آهن) را به يکديگر متصل كنيم و دو  سر انتهايی سیم ها را به يك ميلی آمپر متر متصل کنیم، با گرم كردن نقطه مشترک  اتصال دو سيم، در مدار جريان الکتريکی کوچک و  اختلاف پتانسیل به وجود مي آيد كه مقدار این جریان به جز  مقاومت مدار و جنس سيم ها به دمای اعمالی به محل اتصال مشترک آن دو نیز وابسته است.

جهت اندازه گيری دقيق تر دما می توانیم دو ميله فلزی غيرهم گون را از يك سر به هم جوش داد سپس يكی از سرهای انتهایی مجموعه را به يك دمای ثابت(مثلاً دماي صفر درجه مخلوط آب و يخ در حال تعادل) و سر انتهایی ديگر را به دمای مجهول تحت اندازه گیری متصل كرد.

پیرو متر  (آذرسنج یا تف سنج  pyrometer ):

دماسنج ( ترمومتر ) غیر تماسی جهت اندازه گيرى دمای فراتر از گستره دمايی دماسنج های ترموكوپلی  عمدتا در اندازه گیری دمای كوره های ذوب فلزات استفاده می شود. پایرومتر ها  به نام های دماسنج  غيرتماسی تف سنج يا آذرسنج نهیز خوانده می شوند. ساده ترین نوع ابزار  از يك تلسکوپ مخصوص ساخته شده است كه در آن يک لامپ رشته ای ( لامپ تنگستنی ) كوچک و فيلتری به رنگ قرمز  گنجانده شده است. جهت استفاده از پیرومتر، آن را به طرف كوره يا هر جسم ديگری كه قصد، اندازه گيری دمای آن را دارند، نشانه گیری می کنند و از  پشت لنز تلسکوپ به آن جسم نگاه می كنند. در ابتدا رشته درون لامپ با رنگ تیره بر روی زمينه روشن كوره دیده می شود، با عبور جريان برق از درون رشته تنگستنی لامپ و تنظيم آن به وسيله تغيير مقاومت پتانسیومتر، رنگ و روشنایی رشته را با روشنايی زمينه کوره  تطبیق داده تا رشته از ديد ناظر ناپديد گردد. با  یک درجه بندی متناسب بر روی رئوستا می توان  از اين نوع دماسنج  برای اندازه گيری دماهای بسيار زياد  در حد ذوب و حتی بالاتر بدون نياز به تماس مستقيم استفاده كرد.

ترمویژن ها (ترمومتر های تصویری) نیز از همین خاصیت برای اندازه گیری دما  بهره می برند.

دماسنج پزشکی ( ترمومتر پژشکی clinical thermometer)

این دماسنج ها مخصوص اندازه گیری دما ( تب ) بدن کودکان و بزرگسالان طراحی و ساخته شده اند که عمدتا انواع ترمومتر پژشکی شامل موارد زیر هستند

دماسنج جیوه ای پزشکی

اين نوع دماسنج ها از نوع ترمومتر تماسی، عمدتا دارای گستره  دمایی  از 35 درجه سانتی گراد تا 42 درجه سانتی گراد هستند. دماسنجی توسط اين دماسنج به علت باريك تر بودن مجرا لوله، ذره بينی بودن جداره شيشه ای دماسنج و درجه بندی های ريز، دقيق تر است. اين دماسنج دمای بدن را با دقت 0/1± درجه سانتی گراد اندازه گیری می کند. همچنين در بالای مخزن  این نوع دماسنج پزشکی، انهنا باريکی در لوله دماسنج وجود دارد تا جيوه پس از جداشدن دماسنج از بدن بيمار و انقباض ناگهانی مایع دماسنجی، به درون مخزن برنگردد.

دماسنج‌ دهانی دیجیتال (ترمومتر پزشکی دیجیتال)

ترمومتر گوشی(دماسنج گوشی ear thermometer ):

دماسنج گوشی که در اصطلاح تمپانیک خوانده می شوند از خانواده ترمومتر دیجیتال به گونه ای طراحی شده است كه يک سنسور(حس گر) كوچك پيزو الکتريک اشعه های تابیده شده فروسرخ گسيل شده از پرده صماخ درون گوش را دريافت  میكند. با قرار دادن اين نوع دماسنج در گوش چند ثانيه دمای گوش درونی كه برآورد می شود و  درجه حرارت  بدن به دست می آید،کاربرد این‌ ترمومتر ها ساده‌ است‌ و برای‌ استفاده‌ در مورد کودکان‌ بدحال‌ مفید است‌. این‌ وسیله‌ را می‌توان‌ در هنگامی‌ که‌ کودک‌ خوابیده‌ است‌، به‌ کار برد.

 دماسنج غیر تماسی پزشکی

دماسنج های غیر تماسی (مادون قرمز) که به نام های دماسنج پیشانی، دماسنج تفنگی پزشکی و غیره معروف شده اند از دسته ترمومتر های دیجیتالی هستند که در انواع مختلف  ساخته می شوند.در این روش اندازه گیری تب نوک دماسنج تفنگی را در فاصله 3-1 سانتی متری وسط پیشانی نگه داشته و در عرض چند ثانیه، صدای بیب پایان کار را اعلام و درجه حرارت  از صفحه نمایش  قابل خواندن است. به عنوان مثال ترمومتر لیزری، پزشکی مدل MS6518 از این نوع است. این ترمومتر تفنگی دیجیتال جزء دماسنج های با کاربرد پزشکی می باشد و با دقت بسیار بالا و سنجش دما بین 30 تا 42 درجه سانتی گراد در سنجش دمای بیماران به پزشکان و کادر تخصصی بیمارستانی و کلینیکی کمک می کند.

کنترلر  دما

کنترلر های دما دیگر تجهیزات وابسته به دماسنجی هستند که با توجه به نام آنها واضح است وظیفه کنترل دما در  طی پروسه های آزمایشگاهی و رساندن این کمیت به دمایی مشخص که به  اصطلاح ست پوینت خوانده می شود را دارند. به عنوان مثال کنترلر های دمای هانیانگ از پیشرفته ترین این ابزارها هستند. کنترلر دما با خروجی و ورودی مولتی هانیانگ مدل HANYOUNG AX9-4A  یک کنترلر، ترموستات دیجیتالی دما با خروجی و ورودی مولتی دارای زمان نمونه برداری با سرعت بالا (0.1 sec) و خروجی رله SSR آلارم ، همچنین دارای خروجی رله باز و بسته ، پشتیبانی از انواع ورودی ترموکوپل K, J, R, T و پراب RTD : Pt100 Ω و دارای خروجی آنالوگ 4-20 آمپر میباشد.

ترمومتر مواد غذایی

ترمومتر مواد غذایی ابزار دیگریست که در خانواده ترمومتر ها قرار دارد و به انواع ترمومتر نفوذی و ترمومتر لیزری مواد غذایی و … تقسیم بندی می شود. به عنوان مثال ترمومتر | دماسنج نفوذی مواد غذایی بنتک مدل BENETECH GM1311 یکی از انواع مختلف این ابزار است که جهت دماسنجی مواد غذایی نظیر دماسنجی گوشت و… به کار می رود

دیتالاگر دما و یا ترموگراف دما نیز از  جمله دستگاه هایی هستند که از خاصیت دماسنجی بهره جسته اند.